Στο νούμερο 2 και 4 της Βασιλίσσης Σοφίας βρίσκονται δύο κτήρια τα οποία κάποτε ήταν ένα. Η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου ήταν η πρώτη πολυτελής πολυκατοικία για ξενοδοχειακή χρήση και ο «ακρωτηριασμός» της στις αρχές της δεκαετίας του ’60 είναι κομμάτι της ιστορίας και της φήμης της.
Στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας μπορεί να θαυμάσει κανείς μερικά από τα ομορφότερα κτήρια της Αθήνας. Τα περισσότερα είναι ιστορικές επαύλεις που σήμερα στεγάζουν πρεσβείες και μουσεία και βρίσκονται στην αριστερή πλευρά ανεβαίνοντας τη λεωφόρο. Απέναντι, στο νούμερο 4 της Βασιλίσσης Σοφίας, βρίσκεται ένα κτήριο διαφορετικό, εφάμιλλης αρχιτεκτονικής αξίας και κατασκευασμένο στα τέλη του 19ου αιώνα. Είναι η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ.
Mέχρι τη δεκαετία του 1960 είχε τριπλάσιο μέγεθος. Κατασκευάστηκε για να προσφέρει βραχυχρόνια μίσθωση σε ξένους εύπορους επισκέπτες και θεωρείται το πρώτο μεγάλης κλίμακας κτήριο της Αθήνας. Σήμερα, παρότι έχει χάσει τον χαρακτηρισμό του μεγάρου λόγω της κατεδάφισης του μεγαλύτερου και ομορφότερου τμήματός της, εξακολουθεί να κινεί το ενδιαφέρον των περαστικών, ενώ ο «ακρωτηριασμός» της έξι δεκαετίες πριν, είναι ένα ακόμα κομμάτι της ιστορίας και της φήμης της.
Η πρώτη πολυτελής πολυκατοικία για ξενοδοχειακή χρήση
Η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου οικοδομήθηκε την περίοδο 1893 με 1900 και ήταν μία ιδιαίτερη κατασκευή, αφενός λόγω της αρχιτεκτονικής της και αφετέρου λόγω του σκοπού της οικοδόμησής της.
Η αρχιτεκτονική
Ο σχεδιασμός της ανατέθηκε στον Ερνέστο Τσίλλερ, του οποίου η υπογραφή υπάρχει σε πολλά από τα πιο εντυπωσιακά κτήρια, εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, που κοσμούν μέχρι σήμερα την Αθήνα.
Το τετραώροφο μέγαρο θεωρείται επίσης εκλεκτικιστικού ρυθμού και πριν την κατεδάφιση της δυτικής πτέρυγας, το πιο ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό στοιχείο του ήταν ο γωνιακός πυργίσκος με την πολυγωνική κάτοψη και την οξύκορφη στέγη. Άλλες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, ευδιάκριτες στο τμήμα που έχει διασωθεί, είναι τα μαρμάρινα στοιχεία στα μικρά μπαλκόνια, οι λιτές διακοσμήσεις γύρω από τα κουφώματα και το ιδιαίτερο γείσο στο ύψος της ταράτσας.
Σε αντίθεση με τα άλλα κτήρια του ο Τσίλλερ στην ίδια λεωφόρο, στην πολυκατοικία Πεσμαζόγλου δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση σε ένα ακόμα χαρακτηριστικό: τη λειτουργικότητα. Το τετραώροφο κτήριο, έτσι, δεν ήταν μόνο μεγαλύτερο και διαφορετικό από τις επαύλεις που βρίσκονταν παραταγμένες στην Βασιλίσσης Σοφίας, αλλά σχεδιάστηκε με τέτοιον τρόπο ώστε να εξυπηρετεί τον σκοπό της κατασκευής του και το όραμα του πρώτου ιδιοκτήτη.
Το όραμα του Ιωάννη Πεσμαζόγλου
Η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου εντάσσεται στην κατηγορία των μεγάλων οικοδομών «εκμετάλλευσης» και θεωρείται το πρώτο κτήριο μεγάλης κλίμακας στην Αθήνας. Σκοπός της οικοδόμησής της ήταν η βραχυχρόνια ενοικίαση πολυτελών διαμερισμάτων σε εύπορους επισκέπτες. Την πρωτοπόρα για την τότε εποχή ιδέα είχε ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, από τον οποίο και πήρε η πολυκατοικία το όνομά του.
Ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου ήταν οικονομολόγος, τραπεζίτης και βουλευτής. Το επιχειρηματικό πνεύμα του φαίνεται από τις επενδύσεις που έκανε σε οικόπεδα σε όλη την Αττική, ενώ έχει μείνει στην ιστορία ως ιδρυτής της «προνομιούχος εταιρείας για την προστασία της σταφίδας», με την οποία κατάφερε να δώσει λύση στο σταφιδικό ζήτημα που κυριάρχησε για 30 περίπου χρόνια στην αγροτική οικονομία της Ελλάδας. Η στοά Πεσμαζόγλου στην Πανεπιστημίου φέρει επίσης το όνομά της οικογενείας του.
Ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου δεν επέλεξε τυχαία το συγκεκριμένο οικόπεδο για την οικοδόμηση ενός τέτοιου κτηρίου. Η πολυτελής πολυκατοικία που προοριζόταν για ξενοδοχειακή χρήση από εύπορους ξένους, βρισκόταν στο κέντρο της πρωτεύουσας, δίπλα στη βουλή, μία περίοδο όπου στην οδό Ηρώδου Αττικού (τότε λεγόταν οδός Παλαιού Σταδίου) έμεναν προσωπικότητες της πολιτικής και οικονομικής ελίτ.
Ο «ακρωτηριασμός» του κτηρίου τη δεκαετία του 1960
Η χρήση του κτηρίου άλλαξε με τα χρόνια. Μέχρι το 1961 στέγαζε την Αμερικανική Πρεσβεία, ενώ σταθμός στην ιστορία του είναι η κατεδάφιση της δυτικής πτέρυγας στις αρχές του 1960 για αντιπαροχή.
Μετά τον «ακρωτηριασμό» της η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου δεν θυμίζει σε τίποτα το επιβλητικό μέγαρο με τον γωνιακό πυργίσκο. Σήμερα σώζεται ένα μόνο μικρό τμήμα της, αυτό στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας 4. Στη θέση της πτέρυγας που κατεδαφίστηκε υψώθηκε μία γωνιακή πολυκατοικία μοντέρνα, αλλά με αυστηρό και μίνιμαλ ύφος. Έκτοτε, τα δύο κτήρια συνυπάρχουν μάλλον αρμονικά και μόνο οι παλιές ασπρόμαυρές φωτογραφίες της πολυκατοικίας πριν τον ακρωτηριασμό της, αποτυπώνουν τον αρχιτεκτονικό θησαυρό που έχει χαθεί.
Η πολυκατοικία Πεσμαζόγλου στεγάζει σήμερα την αυστριακή πρεσβεία και παραμένει ένα κτήριο με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και ιστορία. Με τον τεμαχισμό της, βέβαια, χάθηκε ένα σημαντικό κομμάτι της ταυτότητάς της. Δεν είναι πια μεγαλοπρεπής και επιβλητική, τουλάχιστον όχι στον βαθμό που ήταν κάποτε. Και η λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, όμως, έχασε ένα αρχιτεκτονικό κομψοτέχνημα και δεν είναι δυστυχώς το μόνο. Μεταπολεμικά, πολλά ιστορικά κτήρια της λεωφόρου κατεδαφίστηκαν για αντιπαροχή, όπως τα μέγαρα Καζούλη και Παππούδωφ, δίνοντας τη θέση τους σε άλλα πιο καινούρια, πιο μοντέρνα. Τουλάχιστον, ένα μέρος της πολυκατοικίας Πεσμαζόγλου επιβιώνει ακόμα.
