Άρθρο του Αντιστρατήγου (ε.α.) Αντώνη Βασιλείου
Με το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ανακωχή του Μούδρου, υπογράφεται μεταξύ της ηττημένης Τουρκίας και των δυνάμεων της ΑΝΤΑΝΤ η συνθήκη των Σεβρών (1920).
Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, η προέλαση των δυνάμεων του Μουσταφά Κεμάλ προς τα Στενά, ανησύχησε τις συμμαχικές δυνάμεις και κυρίως την Αγγλία. Λόγω της ανάγκης επίλυσης του «Ανατολικού Ζητήματος», ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις στις 20 Νοεμβρίου του 1922 στη Λωζάνη της Ελβετίας. Η συνθήκη για τα Στενά υπογράφηκε το 1923 επιβάλλοντας αποστρατιωτικοποίηση στην περιοχή της ανατολικής Θράκης και συγκροτώντας διεθνή Επιτροπή επιτήρησης για τα στενά, με αποτέλεσμα να η Τουρκία να μην έχει την απόλυτη κυριαρχία στα Στενά (Δαρδανέλια, θάλασσα Μαρμαρά και Βόσπορος).
Η Τουρκία δεν έμεινε ποτέ ικανοποιημένη από το καθεστώς των Στενών όπως διαμορφώθηκε με την συνθήκη της Λωζάνης και για αυτό σε κάθε ευκαιρία εκδήλωνε την επιθυμία της για επαναδιαπραγμάτευση του καθεστώτος διέλευσης και την επαναστρατιωτικοποίηση των Στενών. Μετά από πολλές προσπάθειες και με την συνδρομή της τότε Σοβιετικής Ένωσης, η Τουρκία πέτυχε την υπογραφή της διεθνούς σύμβασης περί καθορισμού της διέλευσης των Στενών στις 20 Ιουλίου 1936, στο Μοντρέ (Montreux) της Ελβετίας, με έναρξη ισχύος στις 9 Νοεμβρίου 1936. Η σύμβαση αυτή εξακολουθεί να ισχύει μέχρι σήμερα, με ορισμένες τροποποιήσεις. Με βάση τη σύμβαση αυτή αποστρατικοποιήθηκαν μαζί με τα Στενά και τα Ελληνικά νησιά Λήμνος και Σαμοθράκη.
Σκοπός της σύμβασης του Μοντρέ ήταν η επιστροφή στην Τουρκία της διαχείρισης των Στενών και ο διακανονισμός έλευσης των πλοίων διαμέσου των Στενών (Δαρδανέλια, θάλασσα Μαρμαρά και Βόσπορος).
Η σύμβαση του Μοντρέ αποτελείται από 29 άρθρα και 4 παραρτήματα και τα συμβαλλόμενα μέρη ήταν : Βουλγαρία, Ρουμανία, Σοβιετική Ένωση, Τουρκία, Αυστραλία, Ελλάδα, Ιαπωνία, Γαλλία, Αγγλία και Γιουγκοσλαβία. Εντός της συνθήκης υπάρχουν διατάξεις που ρυθμίζουν τη διέλευση εμπορικών, πολεμικών πλοίων και υποβρυχίων.
Κυριότερα σημεία της Σύμβασης του Μοντρέ :
- Σε ειρηνική περίοδο αναγνωρίζεται το δικαίωμα της ελεύθερης διέλευσης των εμπορικών πλοίων οποιασδήποτε σημαίας από τα Στενά μέρα και νύχτα, χωρίς το δικαίωμα παρεμπόδισης της διέλευσης τους από το τουρκικό κράτος.
- Σε περίοδο πολέμου εφόσον η Τουρκία είναι ουδέτερη χώρα, για τα εμπορικά πλοία αλλοδαπών κρατών συνεχίζει να ισχύει δικαίωμα της ελεύθερης διέλευσης.
- Σε ειρηνική περίοδο, τα πολεμικά πλοία των παρευξείνιων ή μη παρευξείνιων κρατών απολαύουν του δικαιώματος διέλευσης από τα Στενά απαλλαγμένα από φόρους ή επιβαρύνσεις. Για τα πολεμικά πλοία των μη παρευξείνιων χωρών, υπάρχει ο περιορισμός, ότι το μέγιστο εκτόπισμά τους δεν θα ξεπερνά τους 15.000 τόνους και δεν θα ξεπερνούν τα εννέα πλοία. Η διέλευση των πολεμικών πλοίων από τα Στενά πρέπει να γίνεται αποκλειστικά κατά τη διάρκεια της ημέρας και επιπλέον τα υποβρύχια θα πλέουν στην επιφάνεια.
- Επιβάλλει προειδοποίηση στην Τουρκία για διέλευση πολεμικών πλοίων οκτώ (8) ημέρες πριν για κράτη της Μαύρης Θάλασσας και δεκαπέντε (15) ημέρες για τα άλλα κράτη.
Όταν τέθηκε σε ισχύ η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) το Νοέμβριο του 1994, ζητήθηκε στα πλαίσια εφαρμογής της η επαναδιατύπωση της Σύμβασης του Μοντρέ, ώστε να είναι συμβατή με το καθεστώς που διέπει τη διεθνή ναυσιπλοΐα. Ωστόσο, η μακροχρόνια άρνηση της Τουρκίας να υπογράψει την UNCLOS εμπόδισε τη Σύμβαση του Μοντρέ να υποστεί περαιτέρω τροποποιήσεις.
Μετά την προκλητική αμφισβήτηση της συνθήκης της Λωζάνης από τον Ταγίπ Ερντογάν, η οποία σύμφωνα με τις τουρκικές απόψεις λήγει το καλοκαίρι του 2023, δηλαδή εκατό χρόνια μετά την υπογραφή της, πρόσφατα σε πολλά τουρκικά ΜΜΕ γίνεται απροκάλυπτα λόγος κατάργησης και της σύμβασης του Μοντρέ, η οποία αφορά τα στρατηγικά σημεία του Βοσπόρου και του Ελλησπόντου.
Για πρώτη φορά έγινε επίσημα νύξη από πλευράς Τουρκίας για την σύμβαση του Μοντρέ και έμμεση κατ’ αρχήν αμφισβήτηση της, στο Διεθνές Συμπόσιο για τα Στενά που έγινε στην Κωνσταντινούπολη το 2016 και το οποίο οργανώθηκε από το Bahçeşehir University. Οι Τούρκοι έθεσαν εκεί το ζήτημα της γεωστρατηγικής σημασίας των Στενών και άνοιξαν συζήτηση για την λήξη της συνθήκης του Μοντρέ, θίγοντας την νομική της ισχύ 80 χρόνια μετά την υπογραφή της.
Για πρώτη φορά, ο Ερντογάν δήλωσε ανοιχτά πως θα παρακάμψει τη σύμβαση του Μοντρέ με τη κατασκευή της Διώρυγας της Κωνσταντινούπολης, βάζοντας έτσι τέλος στην ελεύθερη και δωρεάν ναυσιπλοΐα. Τόνισε πως σύμφωνα με τα σχέδια της τουρκικής κυβέρνησης από τα Στενά του Βοσπόρου θα περνούν μόνο τα πλοία ξηρού φορτίου, ενώ όλα τα υπόλοιπα πλοία, πρόκειται να περνούν από την νέα διώρυγα που σχεδιάζει να κατασκευάσει δυτικά της Κωνσταντινούπολης και στην οποία δεν θα ισχύει η συνθήκη του Μοντρέ. Προφανώς με τη διώρυγα της Κωνσταντινούπολης επιθυμεί να δημιουργήσει δικαιώματα ανάλογα με αυτά της διώρυγας του Σουέζ.
Το σχέδιο του Τούρκου προέδρου προβλέπει ότι μέχρι το 2021 θα έχει κατασκευαστεί το 60% και το 2025 το έργο θα έχει ολοκληρωθεί. Η διώρυγα της Κωνσταντινούπολης θα κοστίσει περίπου 10 δισεκατομμύρια δολάρια και θα έχει μήκος 45 χιλιόμετρα. Μία συνέπεια της διώρυγας της Κωνσταντινούπολης θα είναι η αποκοπή της Πόλης από την Ανατολική Θράκη και η μετατροπή της σε νησί με ότι αυτό συνεπάγεται για την ασφάλεια της. Γίνεται αντιληπτό πως η προσπάθεια για τον έλεγχο των Στενών, αποτελεί μια σύγκρουση μεταξύ Ανατολής και Δύσης καθότι ο έλεγχος των Στενών εξασφαλίζει πολύ σημαντικά στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα στο κράτος που τα έχει υπό τον έλεγχο του. Αρκετές χώρες περιμένουν στη γωνία την Τουρκία να παραπατήσει, ώστε να μπορέσουν να προχωρήσουν στην αναθεώρηση της συνθήκης του Μοντρέ (Montreux) και να αποκαταστήσουν τον διεθνή έλεγχο στα Στενά, κυρίως Ρωσία, Ουκρανία, Ρουμανία, Βουλγαρία αλλά και Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, και πάνω από όλες οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Αυτό βλέπουν και οι απόστρατοι τούρκοι ναύαρχοι και μάταια προειδοποιούν τον Ερντογάν για τις παγίδες που κρύβει η σκέψη του να καταργήσει τη σύμβαση του Μοντρέ.
* Ο Αντώνης Βασιλείου είναι Αντιστράτηγος ΜΧ (εα), Διπλωματούχος Πολιτικός Μηχανικός, MSc Επιχειρησιακός Ερευνητής, τ. Σύμβουλος ΟΑΣΕ επί Συμβατικών Εξοπλισμών και τ. Μελετητής των Συστημάτων Διοικήσεως και Ελέγχου Πληροφοριών του ΝΑΤΟ. (www.avgeopolitics.eu)
