Κέντρο Αθήνας. Κοραή 4. Καθημερινά, χιλιάδες άνθρωποι περνούν μπροστά από την επιγραφή που λέει: «Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-1944» αλλά λίγοι γνωρίζουν ότι στο υπόγειο του κτιρίου βρίσκεται ένα από τα χιλιάδες καταφύγια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που την περίοδο της γερμανικής Κατοχής μετατράπηκε σε χώρο κράτησης και μαρτυρίου εκατοντάδων Ελλήνων.
«Είμαστε, ίσως, από τις τελευταίες γενιές που προλαβαίνουμε να κάνουμε μια καλή καταγραφή αυτών των χώρων» λέει στο CNN Greece ο ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης που έχει συγγράψει σειρά βιβλίων για τα καταφύγια της Αττικής και μας περιγράφει τις προδιαγραφές κατασκευής τους, την εκπαίδευση στην παθητική αεράμυνα, πώς τα καταφύγια λειτούργησαν ως μία «αταξική» κοινωνία και πώς άνθισε το «εμπόριο του σκοταδιού».
Τα καταφύγια της Αττικής
Τα καταφύγια ξεκίνησαν να κατασκευάζονται το 1936 και μέχρι το 1941 η Αθήνα μετρούσε 400 δημόσια καταφύγια και άλλα 5.500 που βρίσκονται σε ιδιωτικά κτίρια. «Μέχρι το 1956, όλες οι νεόδμητες πολυκατοικίες έπρεπε υποχρεωτικά να έχουν καταφύγιο», διευκρινίζει ο κ. Κυρίμης, τονίζοντας ότι την περίοδο 1936-1940 στα καταφύγια έγιναν εκατοντάδες ασκήσεις παθητικής αεράμυνας, με τις δυο μεγαλύτερες να λαμβάνουν χώρα το 1938 και το 1939.
Ο χώρος του πρώτου υπογείου του κτιρίου της Κοραή 4.
CNN Greece
«Το καθεστώς Μεταξά είχε αντιληφθεί από νωρίς ότι δεν φτάνει να θεσπίσει τους νόμους και να φτιάξει τα καταφύγια. Αν ο κόσμος δεν είναι εκπαιδευμένος δεν πρόκειται να λειτουργήσει καθόλου το σύστημα της παθητικής αεράμυνας. Γι’ αυτό φρόντισε σε έναν παράλληλο άξονα να εκπαιδεύσει τον πληθυσμό, με την εκπαίδευση να ξεκινά ήδη από τα σχολεία», μας λέει.
Ο ερευνητής-συγγραφέας Κωνσταντίνος Κυρίμης.
CNN Greece
Μέσω των ασκήσεων, όπως μας εξηγεί, επήλθε και κοινωνικοποίηση των πολιτών. Άνθρωποι από διαφορετικά μορφωτικά, οικονομικά και κοινωνικά στρώματα έπρεπε να συνεργάζονται, να συμβιώνουν και να ανέχονται ο ένας τον άλλο σε έναν περιορισμένο χώρο υπό αντίξοες συνθήκες.
Μάλιστα, τα καταφύγια, ως υπόγειες κοινωνίες είχαν τους δικούς τους εμπορικούς κανόνες, με το «εμπόριο του σκοταδιού» να γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση, ένα εμπόριο που είχε άμεση συσχέτιση με τα καταφύγια και την παθητική αεράμυνα. Έτσι, λοιπόν, ο κόσμος εμπορευόταν φακούς, σάκους με άμμο και αντιασφυξιογονες μάσκες ακόμη και με… δόσεις.
Χώρος μαρτυρίου
Το καταφύγιο της Κοραή 4, όμως, κρύβει και μια σκοτεινή ιστορία, πιο σκοτεινή, ίσως, και από τον ίδιο τον πόλεμο. Στους χώρους του κρατήθηκαν και βασανίστηκαν από τις δυνάμεις της Κατοχής εκατοντάδες Έλληνες, αντιστασιακοί αλλά και Ιταλοί – όπως προκύπτει από τα ονόματα που βρίσκονται χαραγμένα στους τοίχους του κτίσματος – που πιθανότατα να μην επιθυμούσαν τη συνέχιση του πολέμου μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943.
Οι τοίχοι του δεύτερου υπογείου είναι καλυμμένοι με μηνύματα που χάραξαν όσοι πέρασαν από τον χώρο και βίωσαν ώρες ή και μέρες μαρτυρίου.
Περπατώντας στον χώρο είναι αδύνατον να μην σταθείς ώρα μπροστά στα χαράγματα που στέκουν εκεί επί οκτώ δεκαετίες, διαφυλάσσοντας την ιστορική μνήμη.
Χάραγμα κρατούμενου σε τοίχο του δεύτερου υπογείου στο καταφύγιο της Κοραή 4.
CNN Greece
«20/7/44. Μας έπιασαν οι Γερμανοί, διότι είμεθα αναρριχώμενοι επί των θυρών των τραμ της ΗΕΜ (σσ Ηλεκτρική Εταιρεία Μεταφορών). Εδώ είμεθα 80 κρατηθένετες επί 24ωρο», γράφει ο Κωνσταντίνος Κομπενάς, λίγο πιο δίπλα διαβάζουμε: «Στης φυλακής τα σίδερα, παρηγοριά ζητούμε, μα δεν ευρέθηκε κανείς, τον πόνο μας να πούμε. Μαρία και Κατίνα», ενώ στον απέναντι τοίχοι οι Λίντα Καράμπελα, Λίτσα Καστόρη και Ντίνα Διαμαντοπούλου, έχουν χαράξει: «24/8/44 αδικοκρατούμενες».
Μηνύματα κρατουμένων που ζητούν νερό. Η ειρωνία είναι ότι ακριβώς από πάνω βρισκόταν μία από τις δεξαμενές νερού.
CNN Greece
Ο Γιώργος Καρούσος γράφει: «Είσοδος 8/4/44. Κατηγορηθείς για λάστιχα και ποδήλατα του Άξονος. Συλληφθείς από τους τσολιάδες. Αχ Βαχ. Και κάνω Πάσχα στα σίδερα αυτά, στον υγρό αυτόν τάφο. Κάτοικος συνοικίας Μεταξουργείου, Δεληγιώργη 47. Αχ Βαχ», ο Λάμπρος Τζίτζας έχει χαράξει: «Από ελληνική ρουφιανιά», ενώ ο Δημήτρης Μωραΐτης έχει χαράξει το συνταρακτικό: «24 ώρες χωρίς φαΐ και νερό. Μόνο μυρίζοντας γιασεμί».
Από τις επιγραφές και τα σχέδια στους τοίχους έχουν επιβεβαιωθεί συνολικά 239 ονόματα κρατουμένων.
Εκδηλώσεις και δράσεις για την απελευθέρωση της Αθήνας
Η ξενάγηση στον χώρο του καταφυγίου από τον ερευνητή και συγγραφέα Κωνσταντίνο Κυρίμη έγινε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων και των δράσεων που κάνει ο Δήμος Αθηναίων για τα 80 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας από τους ναζί.
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Κ. Κυρίμης αναλαμβάνει και πραγματοποιεί ξεναγήσεις σε συνεργασία με ιδιωτικό φορέα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.
