Οι Νεάντερταλ κάποτε περιπλανιόνταν στην Ευρασία, αλλά εξαφανίστηκαν περίπου την εποχή που ο Homo sapiens έφτασε στην Ευρώπη. Ένα μεγάλο ερώτημα απασχολεί τους αρχαιολόγους εδώ και δεκαετίες: Ποιος ήταν ο τελευταίος Νεάντερταλ και πού ζούσε;
Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα, αλλά τα περισσότερα στοιχεία δείχνουν την Ιβηρική Χερσόνησο, η οποία περιλαμβάνει τη σημερινή Ισπανία και την Πορτογαλία. Πολλοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι οι τελευταίοι Νεάντερταλ έζησαν στη νότια Ιβηρική, επειδή οι τοποθεσίες σε αυτή την περιοχή μοιάζουν λίγο διαφορετικές από εκείνες σε άλλες περιοχές της Ευρώπης.
Οι Νεάντερταλ δημιούργησαν ορισμένους τύπους εργαλείων, που ονομάστηκαν μουστιαία, από το σπήλαιο Μουστιέ στη Γαλλία όπου έζησαν κάποτε Νεάντερταλ. Αυτός ο τύπος εργαλείου εφευρέθηκε πριν από 160.000 χρόνια και εξαφανίστηκε σε μεγάλο βαθμό πριν από 40.000 χρόνια στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, πιθανώς μαζί με τους δημιουργούς του.
Όμως οι αρχαιολόγοι έχουν βρει μουστιαία εργαλεία σε τοποθεσίες Νεάντερταλ της νότιας Ιβηρικής που κατασκευάστηκαν μετά από αυτή την εποχή. Τα αντικείμενα αυτά μπορεί να αποτελούν απόδειξη ότι οι Νεάντερταλ παρέμειναν στην περιοχή, πιθανώς αναζητώντας καταφύγιο από τις κλιματικές αλλαγές που επηρέασαν άλλα μέρη της Ευρώπης, όπως αναφέρει το LiveScience.
Αναπαραστάσεις άνδρα και γυναίκας Νεάντερταλ στο Μουσείο Νεάντερταλ στο Μέτμαν της Γερμανίας
AP Photo/Martin Meissner
Ωστόσο, για να αποδείξουν ότι οι Νεάντερταλ ζούσαν εκεί όπου βρέθηκαν τέτοια εργαλεία, οι αρχαιολόγοι ιδανικά χρειάζονται αδιατάρακτα, μη μολυσμένα στρώματα στα οποία θα βρουν υλικά που συνδέονται σαφώς με τις δραστηριότητες των Νεάντερταλ – όπως οστά με σημάδια κοπής, οστέινα εργαλεία και κάρβουνο που κάηκε σκόπιμα.
Εδώ είναι που τα πράγματα περιπλέκονται – ειδικά επειδή πολλές τοποθεσίες των Νεάντερταλ ανασκάφηκαν ή χρονολογήθηκαν πριν οι άνθρωποι μάθουν πώς να αποφεύγουν τη μόλυνση των αρχαίων δειγμάτων.
Η περίπτωση του Γιβραλτάρ
Για πολλά χρόνια, το Γιβραλτάρ, στο νότιο άκρο της Ιβηρικής Χερσονήσου, θεωρήθηκε ότι ήταν το τελευταίο καταφύγιο των Νεάντερταλ. Το βρετανικό ναυτικό εντόπισε για πρώτη φορά ένα κρανίο Νεάντερταλ στη σπηλιά Forbes’ Quarry το 1848, και οι ανασκαφές στη σπηλιά Gorham’s Cave ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μέσα σε αυτήν, οι ανασκαφείς βρήκαν δεκάδες μουστιαία αντικείμενα και μια εστία με κάρβουνο.
Σε μια μελέτη που προκάλεσε αίσθηση όταν δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature το 2006, ο ζωολόγος Clive Finlayson και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν ραδιοχρονολόγηση με άνθρακα σε τρία δείγματα από την εστία. Βρήκαν χρονολογίες μεταξύ 28.000 και 22.000 ετών πριν – χιλιάδες χρόνια μετά την υποτιθέμενη εξαφάνιση των Νεάντερταλ.
Το σπήλαιο Gorham’s Cave στην ανατολική όψη του βράχου του Γιβραλτάρ
Gibmetal77 / Wikimedia Commons
Αυτοί οι «τελευταίοι Νεάντερταλ», έγραψαν ο Finlayson και οι συνεργάτες του, είχαν πρόσβαση σε μια μεγάλη ποικιλία φυτών και ζώων μέσα σε αυτή τη μικρή περιοχή. «Μια τέτοια οικολογική ποικιλομορφία μπορεί να διευκόλυνε τη μακρά επιβίωσή τους», σημείωσαν.
Αμφισβήτηση των χρονολογιών
Αλλά μεταγενέστερες μελέτες αμφισβήτησαν αυτές τις χρονολογίες. Σε μία από αυτές, το 2014 στο Nature, ο αρχαιολόγος Tom Higham και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν νεότερες τεχνικές ραδιοάνθρακα και στατιστική μοντελοποίηση για να δείξουν ότι πολλές από τις χρονολογίες που είχαν δημοσιευτεί προηγουμένως – όπως εκείνες του Finlayson για τη σπηλιά Gorham’s Cave στο Γιβραλτάρ – ήταν λανθασμένες.
Μετά την εκ νέου ανάλυση των χρονολογιών για 40 τοποθεσίες, ο Higham και οι συνεργάτες του κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι Νεάντερταλ δεν επιβίωσαν πέρα από περίπου 39.000 έως 37.000 χρόνια πριν.
«Υπάρχουν αρκετές τοποθεσίες που είναι από περίπου 38.000 χρόνια πριν, αλλά καμία που να ξεχωρίζει όπως κάποτε το Γιβραλτάρ ως τελευταίο καταφύγιο των Νεάντερταλ», δήλωσε ο Higham στο Live Science.
Θα βρούμε ποτέ το «τελευταίο καταφύγιο»;
Μια υποψήφια τοποθεσία για τελευταίο καταφύγιο των Νεάντερταλ είναι η Cueva Antón, μια σπηλιά στη νοτιοανατολική Ισπανία που ανασκάφηκε από τον αρχαιολόγο João Zilhão. Σε μια μελέτη του 2021 στο περιοδικό Quaternary Science Reviews, ο Zilhão παρουσίασε ευρήματα που χρονολογούσαν τον ξυλάνθρακα στην περιοχή πριν από 36.600 χρόνια.
«Η Cueva Antón είναι μια ενδιαφέρουσα πιθανή τοποθεσία», δήλωσε ο Higham. «Το πρόβλημα είναι ότι διαθέτει σχετικά λίγα λίθινα εργαλεία, γεγονός που καθιστά τα στοιχεία χρονολόγησης λίγο αβέβαια», πρόσθεσε.
«Αντί να μιλάμε για τους “τελευταίους” Νεάντερταλ, σε όλη την Ευρώπη και πιθανώς στην Ευρασία, υπήρχε ένα μωσαϊκό διαφορετικών ομάδων», δήλωσε ο Higham. «Η άποψή μου είναι ότι οι Νεάντερταλ αφομοιώθηκαν σε ομάδες σύγχρονων ανθρώπων και όχι ότι εξαφανίστηκαν με οποιονδήποτε ξεχωριστό τρόπο».
Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να μην μάθουμε ποτέ ακριβώς πού και πότε υπήρξαν για τελευταία φορά οι Νεάντερταλ. «Δεδομένου του μεγάλου εύρους των Νεάντερταλ – από την Ουαλία μέχρι τη Σιβηρία τουλάχιστον – είναι εξαιρετικά απίθανο να είμαστε αρκετά τυχεροί ώστε να βρούμε τα τελευταία δείγματα του είδους σε αυτή την τεράστια περιοχή», δήλωσε ο Chris Stringer, παλαιοανθρωπολόγος στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στο Λονδίνο. «Ωστόσο, καθώς η δειγματοληψία και η χρονολόγηση βελτιώνονται, θα αναδειχθούν οι περιοχές που παρουσιάζουν τις νεότερες ημερομηνίες».
