Τα καίρια αυτά ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει η γεννημένη στη Ρόδο δρ. Θεοδώρα Χατζηιωάννου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ροκφέλερ της Νέας Υόρκης, η Ελληνίδα «κυνηγός των ρετροϊών», όπως αποκαλείται από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα.
Η επόμενη πανδημία μπορεί να προέλθει από ιούς -συμπεριλαμβανομένων της γρίπης, των κορωνοϊών, του Ζίκα, της Λάσα, της ευλογιάς των πιθήκων, του Έμπολα και του Μάρμπουργκ, καθώς και μερικά βακτήρια, όπως λέει στο CNN Greece η διακεκριμένη επιστήμονας. 
«(…) Δεν είναι μόνο η εμφάνιση ενός νέου ιού αλλά η εξάπλωση γνωστών ιών σε νέες γεωγραφικές περιοχές. Και αυτό πρέπει να μας προβληματίζει…» τονίζει χαρακτηριστικά η ίδια.
Το ενδεχόμενο μιας νέας πανδημίας, ιδιαίτερα μετά την πρόσφατη υγειονομική κρίση του SARS-Cov-2, εγείρει σοβαρά ερωτήματα και πιέζει τις κυβερνήσεις να κάνουν βήματα προετοιμασίας.
Η δρ. Χατζηιωάννου (όρθια στο κέντρο) επί το έργον
«Η έρευνα για τα παθογόνα απειλής πανδημίας πάντως, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, έχει γίνει προτεραιότητα και οι επιστήμονες εργάζονται για πολλούς τέτοιους ιούς» υπογραμμίζει η κ. Χατζηιωάννου.
Και συνεχίζει:
«Πράγματι, η πανδημία ήταν μια εξαιρετικά ταραχώδης περίοδος και ο τρόπος με τον οποίο συνεργάστηκε και ήρθε κοντά η πλειοψηφία της επιστημονικής κοινότητας σε όλο τον κόσμο ήταν εκπληκτικός. Δυστυχώς, η ανταπόκριση από τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο άφησε πολλά κενά και ερωτηματικά…
Και δυστυχώς η επέκταση της παραπληροφόρησης, διέβρωσε την εμπιστοσύνη του κοινού στους επιστήμονες».
Οι έρευνες για το εμβόλιο κατά του HIV
Με σπουδές στη Βρετανία, τη Γαλλία και τις ΗΠΑ, η έρευνα της Θεοδώρας Χατζηιωάννου επικεντρώνεται όχι μόνο στους ρετροϊούς αλλά και τον HIV.
Εμφανίζεται, ωστόσο, απαισιόδοξη για τη δημιουργία ενός νέου εμβολίου άμεσα.
«Αν και δεν βρίσκεται τόσο συχνά στο επίκεντρο, σήμερα υπάρχουν σχεδόν 40 εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν με HIV-1 με περισσότερες από ένα εκατομμύριο νέες μολύνσεις και περίπου 600.000 θανάτους κάθε χρόνο.
Παραμένει πράγματι ένα μείζον θέμα. Και όπως συμβαίνει με κάθε οικογένεια ιών, υπάρχουν και άλλοι ρετροϊοί σε ζώα που θα μπορούσαν επίσης να μεταπηδήσουν στον άνθρωπο, αν και αυτό δεν προκαλεί μεγάλη ανησυχία επί του παρόντος.
(…) Δεν είμαι πολύ αισιόδοξη για τις προοπτικές που αφορούν στην ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού εμβολίου κατά του HIV-1. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που το πιστεύω αυτό, όπως το υψηλό ποσοστό μετάλλαξης του ιού και η προϋπάρχουσα ποικιλομορφία, πολύ μεγαλύτερη από τον SARS-CoV-2» τονίζει χαρακτηριστικά.
Ολόκληρη η συνέντευξη με την δρ. Χατζηιωάννου
Δρ. Χατζηιωάννου, έχετε χαρακτηριστεί, ως μία «επίμονη κυνηγός» του ρετροϊού εδώ και 30 χρόνια, όπως και του COVID-19 από την ημέρα που η πανδημία, μας επισκέφθηκε. Πώς απαντάτε σε αυτόν τον χαρακτηρισμό; Πόσο επικίνδυνοι είναι οι ρετροϊοί και τι πρέπει να προσέχουμε;
Πάντα αναζητούσα τις απαντήσεις στους καθοριστικούς παράγοντες για το πώς ένας ιός μπορεί να αποικίσει ένα νέο είδος και ποια εμπόδια στήνουν οι ξενιστές για να προσπαθήσουν να σταματήσουν αυτή τη διαδικασία.
Κατά το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας μου έχω επικεντρωθεί στους ρετροϊούς και συγκεκριμένα στον HIV-1, την αιτία εκατομμυρίων θανάτων σε όλο τον κόσμο. Όταν εμφανίστηκε ο SARS-CoV-2 στους ανθρώπους, ήταν φυσικό για μένα, όπως και για πολλούς άλλους επιστήμονες, να στρέψουμε την προσοχή μας σε αυτή τη νέα απειλή που κατέληξε επίσης να προκαλέσει πανδημία.
Αυτή τη στιγμή συνεχίζω τη δουλειά μου και στους δύο ιούς. Αν και δεν βρίσκεται τόσο συχνά στο επίκεντρο, σήμερα υπάρχουν σχεδόν 40 εκατομμύρια άνθρωποι που ζουν με HIV-1 με περισσότερες από ένα εκατομμύριο νέες μολύνσεις και περίπου 600.000 θανάτους κάθε χρόνο.
Παραμένει πράγματι ένα μείζον θέμα. Και όπως συμβαίνει με κάθε οικογένεια ιών, υπάρχουν και άλλοι ρετροϊοί σε ζώα που θα μπορούσαν επίσης να μεταπηδήσουν στον άνθρωπο, αν και αυτό δεν προκαλεί μεγάλη ανησυχία επί του παρόντος.
Τον περασμένο Μάιο, 52 διακεκριμένοι επιστήμονες -μεταξύ των οποίων και εσείς- συγκεντρωθήκατε στη Γενεύη, προσκεκλημένοι από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για να χαρτογραφήσετε τους ιούς και τα βακτήρια που μπορεί να οδηγήσουν σε μελλοντικές πανδημίες. Θέλω να σας ρωτήσω ποιο είναι το συμπέρασμα αυτής της συνάντησης και από ποιον ιό ή βακτήριο θα μπορούσε να προέλθει η επόμενη πανδημία;
Αυτή ήταν μια προσπάθεια ενός έτους που κορυφώθηκε με τη συνάντηση στη Γενεύη, όπου εξετάσαμε κυρίως οικογένειες ιών και καταγράψαμε συστάσεις για την ταξινόμησή τους από παθογόνα υψηλής σε χαμηλής προτεραιότητας με βάση πολλαπλά κριτήρια. Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα και κατατοπιστική διαδικασία.
Πολύ λίγες οικογένειες θεωρήθηκαν χαμηλής προτεραιότητας και ορισμένες προσδιορίστηκαν ως υψηλής προτεραιότητας, συμπεριλαμβανομένων της γρίπης, των κορονοϊών, του Ζίκα, της Λάσα, της ευλογιάς των πιθήκων και του Έμπολα και του Μάρμπουργκ, καθώς και μερικά βακτήρια. Αλλά όλοι οι καθηγητές, τονίσαμε το γεγονός ότι άλλοι ιοί θα μπορούσαν επίσης να εμφανιστούν ως πιθανές απειλές και η σημασία τους μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή. Είναι λοιπόν πολύ δύσκολο να εντοπίσουμε έναν συγκεκριμένο ιό και να πούμε με σιγουριά ότι αυτός θα είναι που θα προκαλέσει την επόμενη πανδημία.
Καθώς δουλέψατε πολύ σκληρά κατά τη διάρκεια της πανδημίας του COVID-19, ποιο είναι το δικό σας δίδαγμα από τον ιό και την υγειονομική κρίση, μια άνευ προηγουμένου παγκόσμια πρόκληση, που άλλαξε καθοριστικά τη ζωή μας;
Πράγματι, η πανδημία ήταν μια εξαιρετικά ταραχώδης περίοδος και ο τρόπος με τον οποίο συνεργάστηκε και ήρθε κοντά η πλειοψηφία της επιστημονικής κοινότητας σε όλο τον κόσμο ήταν εκπληκτικός. Το να είμαι επομένως κομμάτι αυτής της επιστημονικής προσπάθειας ήταν πολύ ικανοποιητικό. Δυστυχώς, η ανταπόκριση από τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο άφησε πολλά κενά θα έλεγα.
Και δυστυχώς η επέκταση της παραπληροφόρησης, διέβρωσε την εμπιστοσύνη του κοινού στους επιστήμονες. Αυτή η τελευταία απάντηση μοιάζει με «χαστούκι στο πρόσωπο» όταν έχουμε δουλέψει τόσο σκληρά όλοι οι επιστήμονες. Μακάρι να μπορούσα να πω ότι πήραμε ένα σημαντικό μάθημα και ότι την επόμενη φορά η ανταπόκριση θα είναι καλύτερη, αλλά αμφιβάλλω πολύ.
Η έρευνα για τα παθογόνα απειλής πανδημίας, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, έχει γίνει προτεραιότητα και οι επιστήμονες εργάζονται για πολλούς τέτοιους ιούς. Οργανισμοί όπως ο ΠΟΥ προσπαθούν να παρέχουν καθοδήγηση παγκοσμίως. Ωστόσο, δεν προετοιμάζονται ορισμένες κυβερνήσεις και φορείς που θα κληθούν να εφαρμόσουν προτεινόμενες πολιτικές. Και με τη δυσπιστία του κοινού τόσο στην κυβέρνηση όσο και στην επιστήμη, τα μέτρα αντιμετώπισης θα είναι δύσκολο να εφαρμοστούν και άρα να υπάρχει ένα αποτέλεσμα.
Καθώς η κλιματική κρίση απειλεί πλέον όλη την ανθρωπότητα, θα ήθελα να σας ρωτήσω πόσο φοβόμαστε την πιθανότητα ενός νέου ιού που θα μπορούσε να προέλθει από τις αλλαγές που έχει υποστεί το περιβάλλον…
Απολύτως. Αυτό είναι ένα πρωταρχικό μέλημα. Από τη μια πλευρά, καταπατούμε όλο και περισσότερο την περιοχή της άγριας ζωής, πολλαπλασιάζοντας τις αλληλεπιδράσεις μας με τα άγρια είδη, οδηγώντας σε ευκαιρίες για νέα ζωονοσογόνα γεγονότα, δηλαδή ιοί που «πηδούν» από αυτά τα είδη στον άνθρωπο απευθείας ή μέσω κατοικίδιων και εκτρεφόμενων ζώων. Από την άλλη πλευρά, η αλλαγή του κλίματος, επιτρέπει την επέκταση των ενδιαιτημάτων (Ως ενδιαίτημα ορίζεται το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζει και αναπαράγεται ένα είδος, ένας πληθυσμός ή μια βιοκοινότητα) για ορισμένα έντομα που μεταφέρουν ιούς, όπως τα κουνούπια και τα τσιμπούρια, σε περιοχές που προηγουμένως στερούνταν κινδύνου. Άρα δεν είναι μόνο η εμφάνιση ενός νέου ιού αλλά η εξάπλωση γνωστών ιών σε νέες γεωγραφικές περιοχές. Και αυτό πρέπει να μας προβληματίζει…
Έχετε εργαστεί σκληρά για το HIV–aids για μεγάλο χρονικό διάστημα. Θα ήθελα να σας ρωτήσω, πού βρισκόμαστε σήμερα, όσον αφορά στην έρευνα κατά του HIV–AIDS, ποιες είναι οι τελευταίες επιστημονικές εξελίξεις και τέλος, πόσο κοντά είναι η προσδοκία ενός εμβολίου κατά του ιού. κάτι που επιδιώκει σφόδρα η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα;
Η επιστήμη έχει σημειώσει μία πραγματικά αξιοσημείωτη πρόοδο στην ανάπτυξη φαρμάκων που είναι πολύ αποτελεσματικά κατά του HIV-1 και αντέστρεψε τη θανατική ποινή. Τα τελευταία χρόνια, οι ΗΠΑ έχουν δώσει έμφαση στη χρήση τους στην προφύλαξη πριν από την έκθεση. Αυτό είναι η χρήση τέτοιων φαρμάκων σε πληθυσμούς υψηλού κινδύνου ώστε να περιοριστεί η μετάδοση του ιού. Ήταν αρκετά αποτελεσματικό. Είμαι επίσης ιδιαίτερα ενθουσιασμένη, με τη χρήση ενέσιμων αντιικών φαρμάκων μεγάλης διάρκειας που θα ανακουφίσουν την ανάγκη για καθημερινά χάπια. Φυσικά, η πρόσβαση στη θεραπεία δεν είναι ομοιόμορφη σε όλο τον κόσμο και αυτό θα συνεχίσει να αποτελεί πρόβλημα παρά τις προσπάθειες των ΗΠΑ όπως το PEPFAR (που έφερε φάρμακα χαμηλού κόστους στις περιοχές της Αφρικής).
Επί του παρόντος δεν είμαι πολύ αισιόδοξη για τις προοπτικές που αφορούν στην ανάπτυξη ενός αποτελεσματικού εμβολίου κατά του HIV-1. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που το πιστεύω αυτό, όπως το υψηλό ποσοστό μετάλλαξης του ιού και η προϋπάρχουσα ποικιλομορφία, πολύ μεγαλύτερη από τον SARS-CoV-2.
Περιγράψτε μας μια τυπική σας ημέρα στο εργαστήριο;
Συναντήσεις… Ατελείωτες συναντήσεις. Με τους ανθρώπους στο εργαστήριο να εξετάζουν έργα, με συναδέλφους να συζητούν συνεργασίες και να μοιράζονται δεδομένα, με συναδέλφους σε άλλα ιδρύματα να ανταλλάσσουν αντιδραστήρια και ιδέες, με συναδέλφους να ανασκοπούν τη βιβλιογραφία και να συγκεντρώνουν πληροφορίες για την επόμενη έκδοση του βιβλίου μας «Principles of Virology». Μερικές συναντήσεις μπορεί να είναι υπέροχες όταν τα έργα προχωρούν ή όταν έχουμε νέες ιδέες.
Κάποιες άλλες όμως συναντήσεις μπορεί να είναι απογοητευτικές όταν συναντάμε ένα… οδόφραγμα και πρέπει να αντιμετωπίσουμε προβλήματα ή να βρούμε εναλλακτικές προσεγγίσεις. Είμαι τυχερή θα σας έλεγα, που δεν έχω πολλά διοικητικά καθήκοντα, αλλά περνάω ένα μεγάλο μέρος της ημέρας μου μπροστά στον υπολογιστή μου. Συνεργάζομαι πολύ στενά με τον σύζυγό μου, Paul Bieniasz, πράγμα που σημαίνει ότι συχνά οι επιστημονικές συζητήσεις θα συνεχιστούν κατά τη διάρκεια του δείπνου…. προς απογοήτευση των παιδιών μας.
Σκεφτήκατε ποτέ να έρθετε στην Ελλάδα για να ζήσετε και να εργαστείτε;
Όχι. Δεν θα ήταν δυνατό να συνεχίσω την έρευνά μου στο επίπεδο που κάνω εδώ, οι πόροι δεν είναι διαθέσιμοι. Επιπλέον, η Ελλάδα δεν τα πάει καλά με την… αξιοκρατία. Είμαι ευγνώμων για την ελληνική κληρονομιά και το ταμπεραμέντο μου. Ταξιδεύω στην Ελλάδα σχεδόν κάθε χρόνο για να δω την οικογένεια και τους παιδικούς μου φίλους, είναι ένα καταπληκτικό μέρος για διακοπές. Αλλά νομίζω ότι το να ζήσω εκεί θα με τρέλανε. Τα τελευταία 25 χρόνια η Νέα Υόρκη είναι το σπίτι μου. Ωστόσο, οι πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις δεν προοιωνίζονται θετικά για το μέλλον της επιστήμης στις ΗΠΑ (και παγκοσμίως).
